Neobjavljeni radovi iz drugog broja

      Ovaj rad će se baviti glagolom can i glagolima i konstrukcijama koji se tradicionalno smatraju njegovim oblicima (could i be able to). U prvom delu rada, razmotrićemo teorijske probleme vezane za klasifikaciju, temporalnost i upotrebu ovih glagola. U drugom delu rada, razmotrićemo najznačajnije probleme sa kojima se sreću studenti anglistike na Filozofskom fakultetu u Nišu pri savladavanju ovih glagola, i pokušati da ukažemo na načine na koje se ti problemi mogu prevazići.

1.1 Klasifikacija glagola can kao modalnog glagola
      Can se tradicionalno klasifikuje kao modalni glagol. Ovo je zbog toga što on zadovoljava sve kriterijume karakteristične isključivo za modalne glagole. Po Quirk-u i saradnicima (1972) modalni glagoli zadovoljavaju i kriterijume vezane za pomoćne glagole (inverziju, negaciju i upotrebu pro- formi), kao i skup posebnih kriterijuma relevantnih isključivo za modale (otud ponekad i naziv "sekundarni pomoćni glagoli"): oni su praćeni infinitivom, javljaju se isključivo kao prvi (finitni) oblik glagolske fraze i ne poseduju nefinitne oblike, nemaju flektivne nastavke za treće lice jednine prezenta i kao i oblici prezenta ovih glagola, tako i oblici njihovog preterita mogu se koristiti u slaganju vremena sa glavnim glagolom u prezentu . Huddleston (1976) gradi akronim "NICE" od osobina koje modalni glagoli moraju da zadovolje (negacija sa not, inverzija sa subjektom, koda i emfatički potvrdni oblik), dok Palmer (1979) svim ovim kriterijumima dodaje i nemogućnost javljanja dva modalna glagola jednog pokraj drugog (coocurrence). Očigledno je da broj kriterijuma varira kod različitih autora, verovatno zato što su formulisani "odozdo", tj. na osnovu različitih korpusa u kojima su upotrebljeni glagoli koji se tradicionalno smatraju modalnim, pre negoli "odozgo", tj. formulisanjem jasne teorije koja bi odredila skup zakonitosti koje bi svaki modalni glagol morao da zadovolji. Bilo kako bilo, can zadovoljava sve navedene kriterijume, što se vidi iz sledećih primera:

Can I ask you a simple question? (inverzija)
I cannot understand what your problem is. (negacija sa not)
He can visit his relatives and so can she visit her relatives. (pro-forma po Quirk-u, koda po Huddlestone-u)
I can dance. (modalni glagol je uvek praćen infinitivom)
He can't have hurt her. (prvi glagol u frazi)
* to can, * canning, * canned (nepostojanje nefinitnih oblika)
He can help me. (nepostojanje flektivnog nastavka u trećem licu jednine prezenta)
I think he can / could stay. (i prezent i preterit se koriste nakon glavnog glagola u prezentu sa približno istim značenjem)

*I can will ask you a favour. (nemogućnost javljanja dva modala jednog pokraj drugog)

      Iz svih navedenih primera, jasno je da je can moguće klasifikovati kao modalni glagol, te za njega važe svi problemi sa kojima se studenti redovno suočavaju pri savladavanju modalnih glagola.

1.2 Da li su forme can, could i be able to različiti oblici jednog istog glagola
      Razmatranje pitanja da li su can, could i be able to različiti glagoli (pri čemu je be able to, naravno, glagolska fraza, ali je ovde zbog jednostavnosti zovemo samo glagolom), ili samo različiti oblici istog glagola mnogo je više od puke teoretske rasprave. Ovo najviše zbog toga što upravo ovakvo nerešeno teoretsko pitanje dovodi do mnogih praktičnih problema pri savladavanju ovih modalnih glagola u engleskom kao stranom jeziku. Razmotrimo zato najpre stavove nekih autora po ovom pitanju.
      Tradicionalno, sva tri oblika koja ispitujemo u ovom radu (can, could i be able to) smatraju se različitim oblicima istog glagola. Kao što je gore navedeno, pošto Quirk i saradnici (1972) govore o oblicima prezenta i preterita modalnih glagola, implicitno je jasno da je njihova pozicija da su can i could samo dva oblika iste lekseme. Ovakvom stavu se pridružuje i Gleason (1954), koji tretira could (a i druge modalne glagole, poput might) kao jake, odnosno nepravilne glagole koji grade preterit po pravilu can + ( - D), poput, recimo, oblika bring - brought. Sa druge strane, protivnički tabor brani svoj stav tvrdnjom da ne postoje ni formalni ni semantički razlozi da se ove forme smatraju oblicima istog glagola. Đorđević (1996), razmatra glagole can i could sasvim odvojeno, te time iskazuje teoretski stav da su u pitanju dva različita, premda srodna glagola, dok isti autor frazu be able to razmatra kao polumodal, gde su polumodali oni oblici koje sadrže pomoćne glagole be ili have, i koji sa ovim glagolima grade glagolske idiome, i imaju modalno značenje ili značenje aspekta. Thomson i Martinet (1985) razmatraju sva tri oblika zajedno, sa posebnim osvrtom na njihova moguća značenja, bez eksplicitnog pozivanja na direktnu vezu izmedju oblika. Mihajlović (1966) se uzdržava od konačnog suda po ovom pitanju, premda svrstava can i could u istu grupu glagola po najmanje četiri kriterijuma. Po poreklu, ovi glagoli su preterito-prezentski, po tradicionalnoj klasifikaciji oni su modalni glagoli, po razlikama koje pokazuju u odnosu na leksičke glagole oni se svrstavaju u veću grupu anomalnih oblika , i, konačno, oni se po jednoj od dihotomija karakterističnoj za angloameričku lingvističku školu mogu svrstati u funkcijske reči. Palmer (1979) u svojoj vrlo specifičnoj obradi mnogih aspekata modalnosti (ovaj autor deli modalnost na tzv. epistemičku, deontičku i dinamičku), dozvoljava da su could i was able to oblici glagola can kojima se može (ali i ne mora) referirati na prošlo vreme.
      Ovakvi oprečni stavovi su izgleda posledica same prirode glagola koje ispitujemo, kako gramatičke, tako i semantičke. Čini se da će svaka nepristrasna analiza priznati valjanost argumenata i jedne i druge strane, te istinu pronaći negde na sredini. Gramatički gledano, could može biti prošlo vreme od can i na osnovu analogije sa sličnim jakim leksičkim glagolima (poput pomenutog bring - brought), kao i na osnovu opštijeg morfološkog kriterijuma po kome je promena osnove kod jakog glagola samo alomorfna varijanta flektivnog sufiksa za gradnju preterita -ED. Sličnih primera ima i u nemačkom, s tim što se u tom jeziku kod modalnih glagola i pored izmenjene (zapravo vraćene u prvobitno stanje, otud naziv preterito-prezentski) osnove ipak dodaje i pravilan flektivni sufiks za gradnju preterita (kann - konnte), te je i preovlađujuća klasifikacija u nemačkom po kojoj su to dva oblika istog glagola prirodnija nego u engleskom. Sa druge strane, specifičnosti modalnih glagola (poput, recimo, nepostojanja nefinitnih oblika) čine vrednosti analogija sa leksičkim glagolima sumnjivim, te otvaraju mesta i interpretaciji da se radi o posve različitim leksemama, što se može potkrepiti i jednostavnom konstatacijom da could u realnoj upotrebi jezika ne mora da se odnosi na prošlo vreme, već da ponekad samo daje slabiji stepen ubeđenosti u određenu tvrdnju u odnosu na can, kao u primerima

I can help you.
I could help you.

gde se obe rečenice odnose na buduće vreme.
      Teškoća pri preciznom prevođenju ovih oblika na srpski jezik samo pokazuje koliko je modalnost bogata i izdiferencirana u engleskom, što, po Vorfovoj hipotezi, može da nam da i jasniju širu sliku o pogledu na svet izvornih govornika engleskog jezika. Britanci kao da prenose svest o socijalnim finesama kojima su inače skloni na svoj maternji jezik, gradeći neuporedivo bogatiji modalni sistem nego u srpskom jeziku, što studentima ponekad stvara probleme (vidi 2). Sa druge strane, i ponovo u prilog prvoj od dve suprotstavljene teze, bez obzira što nema jasne reference na prošlost, sama činjenica da drugi oblik ima semantički nešto slabiju vrednost može da ukaže na činjenicu da se radi o morfološkom prošlom vremenu prvog oblika (poznata je činjenica da se u engleskom nesigurnost u neku tvrdnju često rešava prebacivanjem glavnog glagola u prošlo vreme, poput kondicionalnih rečenica ili konjuktiva). Iz vrzinog kola argumenata u prilog obe teze je zaista teško izaći.
      Poslednja dva primera već su nas uvela na granicu semantike ovih oblika. Situacija ni u tom pogledu nije mnogo jasnija, a veliki broj različitih upotreba ovih glagola samo otežava jasnu klasifikaciju.
      Đorđević (1996): 515 konstatuje da i u upotrebi postoji problem prihvatanja glagola could kao klasičnog preterita glagola can, upravo iz razloga što se could po pravilu ne može upotrebiti za jedan prošli dogadjaj, gde znači isto što i managed to, već se on parafrazira polumodalom (ne samo be able to, već i be capable of, know how):

He was not able to do that./* He could not do that.

Slična situacija je i kod upotrebe glagola can u značenju dozvole, gde se could pokazuje kao neadekvatan preterit:

He was allowed to enter./* He could enter.

      Zaključak koji Đorđević izvodi jeste da could, premda ima sedam značenja sličnih glagolu can (sposobnosti, volje, karakteristike, mogućnosti, dozvole, čulnog osećaja, nestrpljenja i hipotetičnosti), nije uvek preterit od can, zato što dva glagola imaju mnogo manje vremenskih veza, a mnogo više veza modalnih značenja. U tom kontekstu, could kao spoljni modal ima značenje i sadašnje i buduće radnje.
      Quirk i Greenbaum (1973) svrstavaju can i could u istu kategoriju u značenju sposobnosti (ability), dozvole (permission) i teorijske mogućnosti (theoretical possibility). Opet, could se izdvaja u upotrebi pri referenci na prošlu sposobnost (past ability), dozvoli u sadašnjosti ili budućnosti (present or future permission), mogućnosti u sadašnjosti (present possibility) i delimične mogućnosti u nerealnim uslovima (contingent possibility in unreal conditions). Ovakva semantička klasifikacija potvrdjuje tezu da could samo u određenim upotrebama vrši ulogu preterita can.
      Thomson i Martinet (1985) takođe ističu da i can i could mogu da se koriste za dozvolu u prošlosti, no da i tu treba voditi računa o činjenici da could znači samo opštu dozvolu, dok se u pojedinačnim slučajevima mora upotrebiti opisni oblik (autori predlažu pasivnu konstrukciju was/were allowed to). Takođe, autori pominju upotrebu could kao alternative glagolima may i might u značenju slabe verovatnoće, gde ne postoji ekvivalentna upotreba glagola can:

He could / may / might / *can be in the library.

      Po ovim autorima, kod upotrebe koja govori o sposobnosti, ravnopravno se mogu koristiti can i be able to, dok se could koristi sa sadašnjim značenjem ako postoje uslovi koji treba zadovoljiti. Takođe, u ovom značenju, could se upotrebljava sa infinitivom perfekta ako je postojala sposobnost u prošlosti, ali radnja ipak nije izvršena. Uporedite:

Can you / Are you able to type?
Could you run the business yourself?
I could have lent you the money. Why didn't you ask me?

      Iz svih navedenih primera jasno je da je problem klasifikacije oblika can, could i be able to višestruk. Čisto formalna klasifikacija je teška, zato što postoje čvrsti argumenti i u prilog tezi o istovetnosti i u prilog tezi o različitosti ovih oblika. Semantički gledano, njihova upotreba je toliko šarolika da se precizna klasifikacija čini još težom.
      Zato se čini da je neophodno analizirati upotrebu ovih glagola u radovima studenata prve godine anglistike na Filozofskom fakultetu u Nišu (u čijem je kursu na prvoj godini osnovnih studija akcenat upravo stavljen na upotrebu modala i nefinitnih oblika) i ukazati na moguće probleme koji nastaju izmedju ostalog i zbog ovakve teorijske neomeđenosti oblika.
      Srećom, možda delimično zato što je značenje modalnih glagola detaljno opisano u bezbroj tradicionalnih gramatika, studenti anglistike na niškom Filozofskom fakultetu nemaju izrazitih problema da usvoje fine razlike u značenju pri upotrebi različitih modala. No, problemi se javljaju pri izboru jednog od tri ispitivana oblika, kao i pri upotrebi odgovarajućih infinitiva. U narednom poglavlju ćemo opisati tipične greške i pravilne oblike, i pokušati da kontrastivnom analizom damo objašnjenja za nastanak grešaka, kao i da ukažemo na načine na koji se one mogu prevazići.

2. Upotreba oblika can, could i be able to kod studenata anglistike niškog Filozofskog fakulteta
      Brojni su problemi sa kojima se studenti suočavaju pri upotrebi ovih oblika. U stranoj ESL/EFL literaturi, navode se uglavnom jednostavniji primeri i greške koje prave osnovci i srednjoškolci pri savladavanju modalnih sistema. Tako Harris et al (1997) navode probleme nastale pri upotrebi potpunog umesto krnjeg infinitiva (*The elephants should to receive peanuts after performances.) ili one nastale pri upotrebi ličnog glagolskog oblika nakon modala (* The acrobat can jumps very high)
      Na osnovu korpusa dostupnog autoru (testovi gramatike sa ispita Engleski jezik jedan u šest ispitnih rokova školske 2000./2001. godine, ukupno 580 radova), svi problemi naših studanata se srećom javljaju kod složenijih konstrukcija, i mogu se grubo klasifikovati u dve grupe: problemi nastali usled izbora oblika i problemi nastali usled izbora infinitiva. Čini se da prvu grupu čine teškoće vezane isključivo za specifičnost glagola can, dok druga može da ukaže na dublje kognitivne teškoće koje se javljaju pri savladavanju engleskog kao stranog jezika, a koje nastaju usled prilične strukturalne razlike izmedju engleskog i srpskog.

2.1 Problemi nastali usled izbora oblika
      Precizan izbor odgovarajućeg oblika glagola can često dovodi do grešaka u studentskim radovima. Nekada su ove greške manje ozbiljne (kao pod /a/), dok nekada one predstavljaju ozbiljan problem sa kojim se i student i nastavnik moraju uhvatiti u koštac (vidi /b/, /c/).

a) Can, could, is able to u značenju sposobnosti - ovaj problem nastaje usled nedovoljno jasno definisanih upotreba ovih oblika sa prošlim značenjem. Autori (vidi, npr. Thomson i Martinet, 1985) insistiraju da se za opštu sposobnost u prošlosti koristi could, a za specifičnu, pojedinačnu situaciju be able to. Uporedite:

He could speak six languages when he was seven.
He was able to communicate in six languages at the conference last year.

      Problem se rešava tako što se studentima sugeriše da što je više situacija o kojoj govore specifična, to radije izaberu oblik able to. Naravno, sama dihotomija izmedju "generalne" i "specifične" upotrebe zapravo i nije prava dihotomija - ne samo da je u pitanju čisto semantička, a ne i formalna klasifikacija (pa se sve svodi na pravilnu upotrebu), već je broj graničnih i nedovoljno diferenciranih slučajeva veliki. U gornjim primerima vremenska klauza, odnosno priloška fraza su dovoljno indikativne. No, studenti često pitaju šta je pravilno u sledećoj "nedovoljno generalnoj ili nedovoljno specifičnoj" situaciji:

He could * / was able to speak six languages during his stay in Greece last year.

      Odgovor je da je konstrukcija "dovoljno specifična" da bi se upotrebila fraza be able to, ali jedini pravi test za to je intuicija izvornog govornika. Kod stranih studenata, ona se može razviti isključivo konstantnom vežbom (drilling), ali se stoga i studentske greške nastale pri ovakvim problemima, naročito na prvoj godini, mogu delimično tolerisati.

b) be able to u vremenskim rečenicama - studenti često previdjaju da bez obzira što modalni glagoli, poput can imaju samo prezent i preterit, problem pravilne upotrebe u svim vremenima može i mora da se reši korišćenjem oblika be able to u svim odgovarajućim oblicima - nefinitnim ili finitinim.

Problem: He (can) drive since he (operate) on.
Tipična greška: * He can drive since he was operated on.
Alternativne greške: * He could drive since he was operated on./ * He is able to drive since he was operated on.

      Ma kako da je upotrebljena, složena rečenica se očigledno sastoji od glavne (subjekat i modalna fraza) i zavisne vremenske klauze (veznik i pasivna konstrukcija). Upotreba veznika SINCE nalaže šemu glagolskih formi po kojoj se u glavnoj rečenici koristi sadašnji perfekat, a u zavisnoj rečenici preterit. Stoga je jedino pravilno rešenje ono u kome can uzima oblik sadašnjeg perfekta, a to je moguće učiniti samo opisno:

He has been able to drive since he was operated on.

      Konkretna rečenica suočava studenta sa višeslojnim problemima. Greška u upotrebi oblika glagola can nastaje iz sadejstva dva uzroka: činjenice da srpski prevodni ekvivalent date glavne rečenice u složenoj zahteva prezent, kao i posledičnog previdjanja da tom obliku u engleskom može da odgovara i sadašnji perfekat, koji studentima i ne padne na pamet jer se radi o modalnom glagolu koji ga gradi samo opisno. Treća navedena greška ukazuje da je student rešio samo drugi deo ovoga problema (be able to), ali se sapleo kod upotrebe sadašnjeg perfekta. Takođe, u konkretnom primeru, rešenje otežava i konstrukcija u zavisnoj klauzi, koju je prvo neophodno pasivizirati, što je po sebi dovoljno težak kognitivni problem, a zatim shvatiti i ulogu predloga ON, čiji je objekat pre pasivizacije bila zamenica HE (studenti često mahinalno protumače tu zamenicu kao subjekat zavisne klauze i prave i logičku - ko je koga operisao? - i gramatičku grešku, jer ostavljaju prepoziciju bez objekta (*He operated on.)
      Rešenje problema se svodi na učenje po analogiji, sa postepenim usložnjavanjem zadatka. Uporediti:

I have lived here since 1990. (proširena, sadašnji prefekt)
I have lived here since I got married. (složena, sadašnji perfekt, preterit)
I have been able to work here since I got married. (složena, sadašnji perfekt polumodala, preterit)
I have been able to work here since I was given my wedding ring. (složena, sadašnji perfekt polumodala, preterit pasiva)

      Ovakvo postupno vežbanje garantuje i da će studenti svesno shvatiti zašto nastaje problem, kao i da će ga postepeno gotovo sigurno savladati dovoljno da rutinski koriste konstrukciju.

c) be able to u ostalim oblicima - uz gornji najočitiji primer, problem se javlja i pri upotrebi polumodala be able to u ostalim situacijama gde usled ograničenja konstrukcije nije moguće upotrebiti fromu can ili could. Najdramatičnije greške nastaju pri upotrebi nefinitnih oblika:

Problem:(can, talk) is all he ever wanted.
Rešenje: Being able to talk is all he ever wanted.
Tipična greška: *(To) can talk is all he ever wanted.

      Ovakvu grešku prave uglavnom jako slabi studenti. Slični problemi se javljaju i kod participa i gerunda - s tim što i najslabiji studenti veoma retko izmišljaju oblik *canning, već radije ostavljaju problem nerešenim. Jedino rešenje jeste insistirati na stalnoj i čestoj upotrebi opisnih oblika u vežbanjima. Slične probleme izazivaju i sledeći primeri:

Being able to strike back, he managed to save face. (zavisna klauza skraćena participskom frazom polumodala)
He had been able to solve all his problems before his death at the age of 75. (glavna rečenica sa polumodalom u pluskvamperfektu usled predloga BEFORE u proširenoj rečenici, koji se može javiti i kao veznik u složenoj)
We will have been able to complete our mission by the year 2006. (budući perfekat, tj. formalno gledano - modalna perfektivna konstrukcija sa WILL kao glavnom reči sintagme i polumodalom, praćena predlogom BY i vremenskom odrednicom u budućnosti), itd.

      Ovi problemi se najbolje rešavaju ukazivanjem na odgovarajuće oblike koji se upotrebljavaju i van modalnih fraza. Analogija i postupno usložnjavanje problema i ovde pomažu. Uporediti:

We will have completed our mission by... (modalni perfektivni oblik sa WILL i leksičkim glagolom)
We will have been able to complete our mission by... (modalni perfektivni oblik sa WILL i polumodalom)
ili
We had eaten our lunch before we went to the beach. (pluskvamperfekat leksičkog glagola u glavnoj rečenici, preterit u zavisnoj)
We had been able to eat our lunch before we went to the beach. (pluskvamperfekat polumodala u glavnoj rečenici, preterit u zavisnoj) itd.

2.2 Problemi nastali usled izbora infinitiva
      Izbor odgovarajućeg infinitiva u modalnoj frazi predstavlja teškoću za studente sa srpskog govornog područja kod svih modalnih glagola, a ne samo can. Uzrok je najverovatnije činjenica da složeni infinitivi čak ni u teoriji ne postoje u njihovom maternjem jeziku, te njihovo savladavanje u engleskom zahteva određeni svesni napor. Imajući u vidu rasprostranjenost nefinitnih oblika, pa time i infinitiva, u savremenom govornom engleskom jeziku, ne čudi što studenti prve godine anglistike na Filozofskom fakultetu u Nišu imaju savladavanje ovih oblika kao jedan od osnovnih zadataka. Problemi koji slede se mogu u dobroj meri primeniti i na ostale modalne glagole, premda su najtipičniji upravo kod glagola can.

a)izbor odgovarajućeg infinitiva - Studenti često imaju problem da shvate praktičnu primenu sledećih modalnih konstrukcija:

It could rain. (modalna fraza, prosti aspekt)
It could be raining. (modalna fraza, progresivni aspekt)
It could have rained. (modalna fraza, perfektivni aspekt)
It could have been raining. (modalna fraza, perfektivno-progresivni aspekt)

      U pasivu, situacija može da se dodatno iskomplikuje iz dva razloga: usled pasivizacije, koja podiže ceo kognitivni proces shvatanja konstrukcije na viši nivo, kao i usled činjenice da dva od četiri oblika zbog složenosti postoje samo u teoriji, a nema ih u savremenom govornom i pisanom engleskom jeziku:

It could be done. (modalna fraza, prosti aspekt, pasiv)
(*)It could be being done. (modalna fraza, progresivni aspekt, pasiv)
It could have been done. (modalna fraza, perfektivni aspekt, pasiv)
(*)It could have been being done. (modalna fraza, perfektivno-progresivni aspekt, pasiv)

      Autor je u praksi pokušao da reši problem usvajanja složenih infinitiva na tri načina: analogijom sa finitnim oblicima, analogijom sa kondicionalnim rečenicama i prevodom sa srpskog uz isticanje razlika u maternjem i stranom jeziku.
      Analogija sa finitnim oblicima može da dâ dobre početne rezultate, ali je na duge staze opasna, jer može da stvori potpunu konfuziju kod studenata u vezi sa razlikama izmedju finitnih i nefinitnih oblika. Posledica je konfuzija na nastavi morfologije i morfosintakse, a često i kasnija averzija prema teorijskoj lingvistici u mnogim njenim oblicima. Zato se ovaj postupak mora koristiti krajnje obazrivo, uz obavezno upozorenje da se ne radi o identičnim oblicima, već samo o pojednostavljenoj analogiji. Uporediti:

It rains every day. / It could rain every day.
It is raining outside. / It could be raining outside.
It has rained a lot. / It could have rained a lot.
It has been raining all day. / It could have been raining all day.

      Nešto bolje rešenje jeste praviti analogije na osnovu aspekta, no da bi bili u stanju da ovo urade, studenti moraju da imaju dobro usklađenu nastavu iz teorijske morfologije i praktične gramatike. Ukoliko su već usvojili pojam aspekta, analogija može da se postavi i na tom principu:

It is raining / It was raining / It could be raining / It could have been raining. (redom - prezent, preterit, modalna prosta fraza, modalna perfektivna fraza, sve u progresivnom aspektu)

      Nažalost, aspekt je za studente prve godine uglavnom maglovit teoretski pojam, te ovakva analogija mnogo ne pomaže. Pri pokušaju pravljenja ovakve analogije, česta greška do koje dolazi, doduše kod slabih studenata i ograničenog trajanja, javlja se u obliku *It could raining. U tom slučaju, valja objasniti da modalni glagol ne može da se dopuni nikakvim participom prezenta, već isključivo jednim od četiri (krnja) infinitiva - u ovom slučaju progresivnim, koji se gradi od krnjeg infinitiva glagola to be i participa prezenta glavnog glagola.
      Analogija sa kondicionalnim rečenicama čini se nešto upotrebljivijom. Premda studentima na tom nivou na početku obično nije jasno da "drugi" i "treći" tip kondicionalnih rečenica zapravo sadrže proste ili perfektivne aspekte modalizovanih fraza sa WOULD koji nije nikakva "prošlost u budućnosti", već samo jedna od desetina sličnih modalnih konstrukcija, činjenica da su oni u srednjoj školi uz ne malo truda uspeli makar da mehanički nauče oblike kondicionalnih rečenica sada može da pomogne da se znanje o modalima generalizuje. Analogija se gradi na sledeći način:

If he came to school he would get a good mark. (ili... he could get a good mark.)
If he had come to school he would have got a good mark. (ili he could have got a good mark.)

      Ova analogija je vrlo uspešna, ali je primenljiva samo na proste modalne fraze i modalne fraze sa perfektivnim aspektom. Zato se za progresivnost mora koristiti neka druga metoda.
      Premda je metodološki prevod odavno prevaziđen u nastavi jezika, čini se da prevod pažljivo konstruisanih rečenica sa srpskog na engleski može da dâ dobre rezultate. Ovo iz više razloga: prvo, ovde se već radi o studentima, budućim profesionalcima iz oblasti jezika, kojima se i neki teorijski problemi moraju eksplicitno objasniti, a to se najbolje može uraditi kontrastivno. Dalje, ako je dobro osmišljen, prevod sa srpskog je jedan od vidova vežbanja gde nema "izvlačenja", tj. gde studenti moraju da upotrebe tačno zamišljenu konstrukciju, kao što je modalna fraza sa složenim infinitivom. Konačno, poređenje rešenja na engleskom i problema na srpskom daje studentima priliku da i sami uoče strukturalne razlike izmedju dva jezika, te se tako stvaraju i pretpostavke za rad nekih budućih kontrastivnih lingvista.
      Tipične situacije gde se prevod čini dobrom metodom su sledeće:

Oblici "mogu" i "moći ću" se relativno lako prevode na engleski, kao "I can" i "I will be able to". Fraza "mogao sam", pak, ima dva ekvivalenta, "I was able to" i "I could have", zavisno od toga da li se radnja stvarno odigrala, ili je reč samo o našoj neispunjenoj želji, dok je konstrukcija "I could" najčešće neadekvatan prevod i to se studentima mora eksplicitno sugerisati. Uporediti:

Na toj žurki sam mogao da igram celu noć (bio sam u stanju, npr. imao sam dovoljno energije). (At that party, I was able to dance all night long.)
Na toj žurki sam mogao da izaberem koju god hoću devojku /a nisam/ (At that party, I could have picked out any girl I wanted /and I didn't/)

Upotreba konstrukcije I could menja značenje rečenice:

Na toj žurki sam mogao da igram celu noć (niko mi nije branio, pa sam i igrao) (At that party, I could dance all night long).

Oblik "moguće je da" studenti često mehanički prevode sa "It is possible that..." previdjajući da duhu engleskog jezika mnogo više odgovara modalna konstrukcija sa can i, najčešće, infinitivom perfekta. Autor je mišljenja da je ovu grešku na ispitu neophodno sankcionisati, bez obzira što je i prva konstrukcija formalno prihvatljiva:

I Moguće je da je dosad završio studije. (He could have completed the studies by now.)

Problem je što ista konstrukcija može da znači i sledeće:

II Dosad je baš mogao da završi te studije. (He could have completed those studies of his by now.)

      Iz poslednja dva primera se vidi autorov stav da u nastavi često treba koristiti emfatičke oblike, pa ponekad i karikirati, da bi se studentima što jasnije ukazalo na distinkciju izmedju dve forme. U konkretnom primeru, značenje se u drugoj rečenici intenzifikuje, a govornikov emotivni stav prema situaciji jasno definiše u srpskom rečcom baš i pokaznom zamenicom te (studije), dok se u engleskom imenička fraza sa prostim premodifikatorom (određenim članom) the studies zamenjuje nešto složenijom, takođe imeničkom frazom sa pokaznom zamenicom kao premodifikatorom i predloškom frazom kao postmodifikatorom (those studies of his). Ovakav izbor formi daje studentima za pravo kada tvrde da je onaj ko izgovara takvu rečenicu "iznerviran", "razočaran" ili "besan" (npr. otac koji već dugo čeka da njegov sin diplomira, a to se nikako ne dešava), a upravo ta emotivna konotacija jasno ukazuje kada će dati modalni oblik da se pravilno upotrebi. Opasnost je preterivanje sa emfatičkim konstrukcijama kasnije, na časovima prevoda naročito, pa studentima nakon što usvoje problem treba predočiti i da sama modalna konstrukcija sa infinitivom perfekta znači isto što i emfatička rečenica, te da ju je često sasvim dovoljno samo upotrebiti.
      Konačno, bezlična konstrukcija moglo je se najčešće takođe prevodi sa can i infinitivom perfekta:

Moglo je mnogo toga da se desi /a nije/ (A lot of things could have happened /but did not/)

      U ovakvoj konstrukciji, neophodan je određeni napor da se izbegne doslovno prevođenje bezlične fraze, tj. pokušaj da se ova prevede na engleski nekakvim bezličnim it, npr: *It could have happened a lot of things. Studentima treba ukazati i na ovaj problem.
      Pomoćnu frazu (izmedju kosih crta) treba koristiti samo u početku, dok studenti ne shvate implicitni kontekst, tj. neku vrstu presupozicije - da se radnja zapravo nije dogodila, već da se radi samo o nerealizovanoj radnji u prošlosti. Analogija sa trećim tipom kondicionalnih rečenica, usvojenim još u gimnaziji, može i ovde da pomogne.

                                                                  * * *

      Upotreba glagola can i njegovih oblika se čini ključnom za korektno usvajanje engleskog jezika na vrhunskom nivou iz više razloga: zbog frekventnosti upotrebe modalnih glagola u savremenom engleskom jeziku, zbog problema sa kojima se studenti sa srpskog govornog područja suočavaju pri usvajanju složenog engleskog modalnog sistema, kao i zbog pravilnog rešavanja problema usvajanja nefinitnih oblika kojima jezici sa slabo izraženom fleksijom, poput engleskog, obiluju. Zbog toga je neophodna dalja podrobna analiza kako teorijskih aspekata upotrebe modalnih konstrukcija i konstrukcija sa modalnim značenjem (polumodala) u engleskom jeziku, tako i tipičnih grešaka koje studenti prave u njihovoj upotrebi na različitim godinama studija. Naše malo istraživanje je pokazalo da su ti problemi raznovrsni i da se ne radi samo o jednostavnim gramatičkim greškama nastalim zbog nedovoljnog učenja ili vežbanja, već da su to često konstrukcije koje stavljaju studenta pred težak kognitivni zadatak, te da se one moraju razložiti na strukturalno jednostavnije celine, i postepeno usložnjavati kako bi ih studenti konačno usvojili. Zaključak je da autori iz naše zemlje moraju da posvete više pažnje datom problemu, kako sa teorijskog, tako i sa praktičnog aspekta.